Tuesday, 30 October 2018

Revisiting the role of Vallabhbhai Patel in the Making of Modern India

Hitendra K Patel

 

 

There has been a perception among a large number of people that the Congress was a platform of people with diverse ideological orientations which kept leaders and people together due to the national movement and the need for keeping Indian voices together to successfully facing the British imperialism. Once the British decided to leave these ideological differences surfaced leading to contestations among them for political power game. In this context, the leaders of the Congress have been seen as divided along the “left” and “the right” lines. In this formulation, the division was fundamental and there was a real ideological struggle to control the organisation –the Congress. According to this view, the conflict between the “right” (represented by Patel) and the “left” (represented by Nehru) was ideological in nature and the differences were so fundamental that it persisted till the last, till the death of Patel in 1950. To some scholars, Patel was a rabid communal in his outlook while Nehru represented secular nationalism. The assessment of these two most formidable Congress leaders have been seen this way and it has been claimed that, “the Sangha parivar worships one (Patel) and hates the “other” (Nehru)” due to this.[1] There has been a growing divide on this issue and more and more people belonging to the “political right” seem to underline that Patel was a pragmatic, realistic leader while Nehru was idealistic in his approach to deal with the complex political challenges India had faced.

            This paper seeks to argue that while making a historical assessment of Patel the context’s complexities must be kept in mind. The differences between Patel and Nehru and various moves and utterances of Patel, which are cited as evidences of his “rabid communal” outlook must be examined in the context these were applicable. If that is done, the historians would be able to make a nuanced and balanced assessment of Vallabhbhai Patel. It is obvious that in a short paper like this, all aspects of this complex issue cannot be addressed; the focus, here, is mainly on some misconceptions about Patel’s role in this phase which try to see in his deeds and words communal outlook.

Patel, unlike Nehru, Azad and Rajgopalachari, sided with Gandhi on the issue of 1942 movement. Going by the indications in 1945, when the national movement leaders were released from jails, Patel was convinced that their stand was vindicated. The British government did not seem to give priority to India in 1945. Churchill, the prime minister of Great Britain, in his forty minute discussion with Wavell, categorically said that India was not his priority and India could be divided into Pakistan, Hindustan and Princestan.[2] The Viceroy had decided to call Indian leaders to Simla for talks. Vallabhhai Patel was released from the jail on June 15, 1945, and he said to his supporters –“Be ready. Self –government is round the corner.”[3]

In the next twenty six months, India and Pakistan were actually created and the third one –Princestan could not be created. How this process had begun and progressed and who were the principal actors in this “transfer of power” is a well attested area. But, somehow, one of the principal figures –Sardar Vallabh Bhai Patel’s role is not very well examined and there are great deal of confusion about his role. His role as the unifier is acknowledged but there is a great deal of debate over his ideological leanings. Commentators and historians have found many deficiencies in his handling of affairs, some of them went on to blame him as the person who, under the influence of V. P. Menon, mooted the idea of division of India which gave Jinnah the opportunity to materialised his somewhat vague demand of Pakistan. Patel was seen as the man who through his “arm twisting” managed to control the Congress and the negotiations with the League in his own way. He was seen as a leader and somewhat ignored the wishes of Gandhi, Nehru and Maulana Azad, who were not willing to agree to the division of the country.

Vallabhbhai Patel was physically unwell when he came out of jail. The intestinal problem for which he was treated in 1941 had recurred. He had to spend considerable time in a Poona clinic. The Congress accepted the proposals of Shimla which had offered a representative Executive Council with equal number of Hindus and Muslims, plus a Hindu Schedule Caste member and some other minorities. But, Jinnah rejected it and he asked the exclusive right to choose the Muslim members. Wavell did not like Jinnah’s uncompromising attitude but he did not want Jinnah to lose his ground. Perhaps the 1942 movement days had been alive in his mind. The failure of Shimla talks “soared Jinnah’s stock” says Rajmohan Gandhi. Rajmohan Gandhi has made a very appropriate observation that, “ten months earlier, the Muslim masses had seen the Mahatma knocking on the door. Now they saw the Viceroy yielding to him. And Muslim politicians saw a barren future for themselves unless they were linked with Jinnah.”[4]

At this point, Wavell, well aware of Patel’s influence as “the real driving force behind Congress’ aggressive policy”, did not like to negotiate with him. Patel’s aggressive and plain speaking could not have been of his liking. Patel looked convinced that the much talked about Hindu Muslim divide is basically the imperial government’s doing. He had said once:

The British talk of Hindu-Muslim quarrels but who has thrust this burden on their shoulders? If they are sincere let them hand over to Congress or the League or accept international arbitration.

Give me just a week’s rule over Britain. I will create such disagreements that England, Wales and Scotland will fight one another for ever.

Patel, however, was not happy with the leniency Gandhi had been showing to Jinnah. He was in command of the Congress and when the election board was constituted with Rajendra Prasad, Jayant Kripalani, Govind Ballabh Pant, Pattabhi Sitaramaiya, Deo and Asaf  as members and Maulana Azad as the chairman, Patel, with the designation of “Member in charge” was totally in charge of affairs. Barring Asaf all followed Patel. As dignified fund raiser his prestige was unparalleled in the organisation. A pragmatic man, he was conscious of the importance of money in elections. He wrote to Azad that the Congress must not lose any seat for want of money. He requested Nehru to write an election manifesto with Quit-India as its basis which Nehru did.

At this stage, he left the post of president of Gujarat Pradesh Congress Committee after holding it for twenty five years. Patel’s humility and his generosity were also remarkable as he put organisational interests before anything. He welcomed C. Rajgopalachari to the Congress again forgetting his differences and defended him against sceptics who raised Rajgopalachari’s opposition to Quit India movement. Generally, Patel is seen as a person who disliked Subhas Chandra Bose, but his opposition to Bose’s policies had not diminished his respect for Subhas. Patel claimed him in 1945 as a “fellow fighter” and a colleague. Patel also led the committee constituted to assist the relatives of INA soldiers. He and Sarat Bose had mutual respect for each other. Some of the charges levelled against Patel have emerged from Maulana Azad’s views. But, it seems, those are not correct ones. The charge that Patel excluded Bhulabhai Desai from the list of executive council is not valid one. Gandhi himself had said clearly in his letter that Patel is not responsible for this.

Fund-raising for the organisation was done by Patel and he ignored Mahatma Gandhi’s wish not to do so. He was practical enough to realise that the organisation needed money. When Gandhi complained against Patel about it to Birla, which was conveyed to Patel he said, “That is not his concern. Gandhi is a Mahatma. I am not. I have to do the job.”[5]

Rajmohan Gandhi makes a very subtle remark on Gandhi’s changing relationship with Patel. Earlier Gandhi used to refer Patel as a younger brother, an aide, but now he started referring him “as a son”, who could lead his own life, says Rajmohan Gandhi.

At this stage, Patel was going his own way. He decided to ignore Agha Khan’s advice to reach out to Jinnah for settlement. Following the disastrous results of 1945-46 elections from the Congress point of view, the political equations changed. This result had a huge impact of Patel and he seemed to have accepted that the Hindu-Muslim unity is a questionable matter and the context determines the nature of relationship between these communities. He hoped that with some more work the understanding can be revived. Yet, as pointed out by Rajmohan Gandhi, unlike Nehru, Patel never seriously tried to claim that he represented Muslims.

The pragmatic Patel proved a far better judge of the political situation. When INA trial ended and verdict of the three accused, despite being sentenced to life imprisonment, were not executed, considering the popular mood, Patel was quick to realise that the British were contemplating to leave India.[6]

Patel was categorical that the Hindu-Muslim settlement could not be possible with the mediation of the British.

From the end of March to end of June, 1946, in Delhi, Simla and again in Delhi Congress talked with the Cabinet Mission, with three members – Lord Pethick Lawrence, Stafford Cripps and A.V. Alexander. The Congress representatives were Azad, Patel, Nehru and Khan Abdul Gaffar Khan. Patel spoke less but his interventions were significant. He rejected the Hindu Muslim parity at the centre. He was seen as a powerful and uncompromising by Wavell.

Patel was focusing on two key issues- the strong centre and the compulsory grouping. He was concerned over Assam’s possible inclusion in the group of group c which was marginally Muslim majority group. The Congressmen of Assam was not likely to accept this. After lengthy and unpredictable negotiations, in the third week of June, 1946 things came to a dead end. Sudhir Ghosh, a young Bengali who had studied at Cambridge has claimed that he advised Cripps that they should talk to Sardar Patel who was “the only man amongst the Congress leaders who was a practical statesman.”[7] After some tense days, the Congress accepted the plan of 16 May on 25 June. At this point, getting Congress into power and preventing the League an inflated share of power were two principal objectives of Patel. It was due to his firmness , backed by the cleverness of Wavell, Jinnah was not able to gain much during the 97 day long Cabinet Mission (ending on June 16).

The crucial question of the Vice-President of the Viceroy’s Executive Council came up in April. It was obvious that the man who would hold this post would be the Prime Minister. Azad wanted to be re-elected, Nehru was the candidate, Patel was also a contender. April, 29, was the last date of nomination. On 20th April, Gandhi wrote a letter asking him to resign so that Jawaharlal could replace him. Gandhi wrote that, “I would if asked prefer Jawaharlal. I have many reasons for this. Why go into them.”[8] The organisation wanted Patel. The party was conscious of Sardar’s successful Quit India exertions, not matached by Jawaharlal, says Rajmohan Gandhi. 12 of the 15 PCCs nominated Patel. No PCC had proposed the name of Jawaharlal. In the Working Committee meeting Kripalani proposed Nehru’s name. He handed over a piece of paper with latter’s withdrawal written on it. Vallabhbhai showed the sheet to Gandhi, who gave Jawaharlal an opportunity to stand down in the Sardar’s favour. “No PCC has put forward your name, “the Mahatma said to Nehru, “only the Working Committee has.” Jawaharlal responded with “complete silence”.[9]

This episode has been underplayed by historians like S. Gopal, the influential biographer of Nehru, who says that, “...there was general agreement that Jawaharlal should take over.”[10] He, however, sees its significance very differently by saying that, “Hindsight has led to much significance being read into his election, it being seen as part of the Gandhian technique to ease Jawaharlal into the prime ministership which was looming ahead and deprive Patel of what was his by virtue of his control over the party machine.”[11] Gopal offers an interesting observation in this context that, “...at that time no one saw it in that light. In the summer of 1946 the presidency of the Congress seemed to bestow immediate responsibility rather than imminent office.”[12]

After Nehru took over as the president of the INC, he announced on 7 July that the Congress was not bound by anything except that it would join the Constituent Assembly. This gave the opportunity to attack the Congress position, and then revoke the acceptance of May 16 proposal. After that he launched “direct action to achieve Pakistan”.

Nehru’s statement was ill-timed and he made a mistake. Even Maulana Azad has criticised Nehru’s statement. But, S. Gopal, has defended Nehru whose utterances were, in the view of the historian, “in line with the Congress view.”[13] In an interesting way of editing he has tried to put Patel as a critique of Nehru, but if we carefully see the full text of Patel’s letter to D. P. Mishra, on the basis of which S Gopal has written, we find that Nehru had been very sensitive to Nehru in spite of the fact that his statement had put the Congress in trouble.

Patel had been considered important by the Viceroy to resolve an issue when an issue of the role of the Viceroy in the interim government came up. Through H. V. R. Iengar the Viceroy took the consent of Patel on 3 August, 1946. Patel became part of Constituent Assembly on 2 September, 1946. Meanwhile, the Muslim League had observed Direct Action Day during which hundreds of people had been killed.

The League was still sought to be roped in the interim cabinet by the Viceroy. Patel did not like this idea. Nehru also did not approve of it, but gave his consent.

In the new cabinet, Sarat Bose, Ali Zaheer and Shafat Ahmed Khan vacated their places and five League men got inducted. Among these, the surprising name was Jogen Mandal from Bengal, as “a revenge for nomination of Asaf Ali” by the Congress. The League joined to the Cabinet without accepting May 16 proposal much to the dislike of the Congress leaders.

The issue of portfolio came up. The League demanded the Home ministry which Patel refused to give. He told that he would resign if the Home ministry was given to the League. By now, Vallabhbhai was quite convinced that Jinnah was using this opportunity to break up India. The League refused to accept Nehru as the leader of the cabinet and they met separately under Liaqat Ali Khan’s chairmanship and under Wavell’s chairmanship when they met with the Congress leaders. Shankar, the secretary of Vallabhbhai, has remarked that the ministries under the League were seen as entrenched Muslim camps.[14]

The communal situation worsened and, in October 1946 more than three hundred Hindus had been killed in Noakhali. Patel asked for a Cabinet discussion on Noakhali and a central takeover of the affected areas. These demands were not accepted. Meanwhile, Bihar riots began in which around 7000 were killed. This was followed by the riots of Garhmukteshwar on 8 November and about a thousand Muslims were killed.

Maulana Azad had not joined the cabinet. He wished to prefer the presidentship of the Congress. Nehru had left it after joining the cabinet, but the post went to Kripalani. Maulana was not made the president due to Patel. Azad joined the Cabinet after Asaf Ali became the ambassador to Washington.

Patel preferred as his residence the round house at 1 Aurangzeb Road (in October1946 from Birla House, their home in Delhi before moving over) while Nehru, who opted for a house on York Road, met regularly. Nehru often walked over to Patel’s house. Patel needed a confidential aide and Moraraji Desai suggested Vidya Shankar. He was selected. He, along with Vapal Pangunni Menon aand Hirubhai M. Patel were the three closest associates who played crucial roles in the last four years of Vallabhbhai’s life.

The Interim government ministry was formed but it did not meet till Dec 46. The Congress pressed for the acceptance of May 16 proposal while the League demanded  the acceptance of compulsory grouping. The Congress leaders were invited by the government  for talks in London. Vallabhbhai refused to go but Nehru, induced by Atlee, went. The outcome was a victory of the League. The declaration that followed was seen as a betrayal. According to this, the Muslims of Assam could decide about the grouping of Assam and the Punjab could determine the fate of Sindh and N.W.F.Province.

Vallabhbhai wrote to Gandhi: “I did not go...He (Nehru) should not have gone either. But, he did not listen. Now he has come back with a defeat.”[15]

By now, Vallabhbhai had found too many issues before hand and he had decided to go his way without breaking his association with his dear ones. His speeches of this period were considered “inflammatory” by some, as he talked of teaching the people to “meet the sword by sword” and he was not happy the way Jawaharlal and people who loved him disagreed to his views. In a letter dated 30 December, 1946, Gandhi had been critical of Patel’s speeches. The latter almost dismissed these allegations. He remained, however, with all differences with other leaders, the man who did the work most effectively for the organisation. His approach was such that there was no scope of any ambiguity. In 1946 when B. R. Ambedkar proposed the mass conversion of members of Scheduled Castes to other religions Patel responded that if they changed religion, they could not claim benefits as Harijans. The issue did not go further.

Sardar’s simplicity and directness made him an ideal organisation man. His daughter Maniben Patel, who devoted her life to her father, has written that he travelled second-class and she used to spread his bedding at night and retire to a third class compartment.[16]

One of the remarkable qualities of Vallabhbhai was his ability to choose the right person for the right job and give him the confidence to go ahead. H. M. Patel has given a remarkable example of how he made his associates feel inspired:

When partition was decided on, and the task of partitioning of assets and liabilities of the country and its administrative and other organisations was taken in hand, the Sardar invited some 40 or 50 Indian officers who had been appointed to the various committees set up by the Partition Council of the Cabinet working through a Steering Committee of two, Mohammad Ali on behalf of Pakistan and myself on behalf of India.

The Sardar spoke somewhat in the following terms:

 “I have invited you all today to say just this. You are being entrusted  work of the greatest importance to our country. It has to be completed in a very short time. I have no doubt you will apply yourself to the task with zeal and accomplish it with thoroughness and fairness. Let me tell you that I have always been happiest when I have been engaged in working for the country. I am inviting you to join me today and participate in the same happiness.[17]

Shankara Prasada, Secretary, Kashmir Affairs (1958-65) has also noted that the most outstanding quality of Sardar was his capacity to command the allegiance and unstinted loyalty of the Civil Servants who came into his contact.[18]

            At the end, one may say that any study of the speeches and letters of Patel must take into consideration, at least, two points: Patel was very categorical and his statements were primarily aimed to people who were to be addressed directly; and secondly, Patel said what he thought was correct and practical. Consider this short letter to Gandhi- “... In NWF Province both Hindus and Sikhs are butchered. In Calcutta also the condition of Hindu is worsening. I did not like the appeal published in paper in yours and Jinnah’s name. It is against your understanding. But now what can be done ?”[19]

            We should also remember the challenge he was facing in those troubled times. A careful scrutiny would reveal that Patel was not handling affairs as a pragmatic statesman rather than a communal one. Patel had said to the Viceroy that if any violence by the Congress Government of the NWFP could be proved, he would hold himself personally responsible. But, unless the Muslim League withdrew their Direct Action threat, there would be a disaster.[20] To get a sense of how pragmatic consideration was in his mind one can see his letter to G. C. Narang in which he has defended his speech at Merrut in which many had found a Hindu bias. He wrote –“ I still stand by that, but that speech does not indicate that I am going to provide swords for the Hindus in the Frontier or in the Punjab or in any other minority areas. My advice to them was to be prepared to defend their lives, property and the honour of their womenfolk. After all, when the third party is going to disappear, in the transitional period, trouble is bound to arise, and the unfortunate people residing in the minority areas have to bear the brunt... It is no use demoralizing them by simply raising cries ...That would not help them at all.”[21] One can also see that he was not conciliatory towards Hindu organisation leaders. His response to Jathmal Parsram on 12 May 1947 can be seen how nasty he could be to a Hindu leader. [22] He also wrote that the Hindus must not migrate from Sindh as late as 23 May, 1947.[23]

            Sardar seems to have said things in the plainest possible manner. In a significant letter to Gandhi, he wrote on 7 January, 1947 –It is my habit to speak out unsavoury truths to people in the plainest manner. He also mentioned that there “are alienations in the Working Committee... since long” and it was not a new thing. But, he added “most of us are working as team.” [24]

            In conclusion, it can be said that Patel was the part of the team who was doing his duty in his own pragmatic nationalist way and to find in him “rabid communal” person is historically untenable if we keep in mind the context in which he hold the crucial position of the organisation man of the Congress and the Home Minister of the Government. His differences with Nehru had not been understood properly. With all their differences these two leaders remained in the same team. They were too great politicians to wage ideological battle at that critical time.

           



[1] Patel was seen as a Hindu communal Congress leader both by the Muslim leaders like Jinnah and the British Viceroy Wavell. Lord Wavell, the Viceroy reported to the British King in October 1946 that Patel was “frankly communal” (Transfer of Power, Vol. 8, page 772). Sir Archibald Nye, the last Governor of Madras Province, had sent a report to London in 1951 gives us an idea of how Patel was seen by the British. To Nye, “Patel was quintessential Hindu nationalist”. (Cited in A. G. Noorani, ‘Patel’s Communalism –a documented record’,Frontline, 13 September, 2013). Noorani’s approach to these two leaders is summed up in his own words: “Nehru was cultured and refined. Patel was coarse to a degree. Nehru had a world view. Patel was ignorant of world affairs. Nehru was great despite his serious flaws and grave failures. Patel was small and mean despite his admirable qualities.”(Emphasis added), Ibid, p.9. Historians like S. Gopal has also seen it somewhat similarly in his highly influential biography of Nehru.

[2] Moon ed. Wavell, p. 120, cited in Rajmohan Gandhi, Patel: A Life, Navajivan Publishing House, Ahmedanbad, 1990, p. 343.

[3] Gadgil, Government from Inside, p. 2, cited in Gandhi, Ibid, p.343.

[4] Rajmohan Gandhi, Op. cit, p. 345.

[5] Tahmankar, Patel, p. 18, cited in Rajmohan Gandhi, Ibid, p. 350.

[6] Louis Fischer has mentioned that Nehru told him in 1946 that the British were not leaving.

[7] Ghosh, Gandhi’s  Emissary, p. 167, cited in R Gandhi, Ibid, p. 365-66.

[8] File 4/33, Pyarelal Papers, cited in R Gandhi, Op.cit., p. 370.

[9] D M P, cited by R Gandhi, p. 371.

[10] Sarvepalli Gopal, Jawaharlal Nehru: A Biiography  Vol One, OUP, Delhi, 2012 [ 1975], p.326.

[11] Ibid.

[12] Ibid.

[13] Op. cit., p. 327. It is true that even Vallabhbhai Patel had similar views but saying it publically and thereby giving Jinnah an excuse to go out of negotiation space was a bad move.

[14] Shankar, Reminiscences (1), p. 27, cited in R Gandhi, p.379. 

[15] Cited in R. Gandhi, p. 381.

[16] Sardar Patel’s Correspondence 1945-50 (hereafter SPC), ed. Durga Das, Navajivan Publishing House, Ahmedabad, 1971, p.xlvii. She started to remain with him after 1934 when the work load increased and large number of people started to come and meet him in the station.

[17] See SPC 1, p.lvii.

[18] Ibid, lviii.

[19] Letter to M. K. Gandhi, 21 April 1947, P. N. Chopra edited, Collected Works of Sardar Vallabhbhai Patel, Vol. XII, p. 64, cited in Sucheta Mahajan, Towards Freedom 1947 Part 1, ICHR, OUP, 2013 p.853.

[20] Mountbatten Papers, File 96 A, Nehru Memorial Museum and Library, cited in Sucheta Mahajan ed., Op. cit., p. 949.

[21] Cited in Sucheta Mahajan  Op. Cit, p. 961.

[22] Ibid, p. 1037.

[23] See his letter to R. K. Sidhwa in Sucheta Mahajan, Op. cit., p. 1040.

[24] Letter to Gandhi, 7 January, 1947, in Sucheta Mahajan, Op. cit, p.141.

Sunday, 21 October 2018

Towards Histories of Our Times: An Invitation


History writing can be be approached at three disciplinary planes –philosophical, literary and of course historical. For a philosopher the main interest area is the ways of knowing and constructing the past and the implications of ideas deployed therein.

 This naturally involves consciousness about the ‘methods of historiography’ viz. how to adjudicate testimony and evidence; in want of which history will become a fiction or a work of literature.

To situate the history of a particular space in a particular time-frame and with a particular purpose may involve a deliberately chosen/created context and a mode of narrative. The final product of such historiographical process is debated not because of the facts presented through it, but because of the selection of the factors like time-frame, subject of narrative, purpose etc. which form (or are according to) the agenda of writing history – quite often there may be a very well conceived and sophisticated agenda (political, communal or whatever) at operation prior to conceiving the history itself. For a good ‘politics of history’ one has to have a good sense of selection of the factors shaping the history. On the same account, for a philosopher, a statesman and for a historiographer all history is contemporary history.

So, for a pertinent historiography, one’s choosing a particular method (eg. empirical method) for history must portray the intended purpose to be served by it. This kind of honesty would give a critique a right space for framing counter-arguments and constructing alternative histories; and also a right platform for appreciating a work of history. The clarity about the intended purpose would also determine the method to be adopted for the purpose.

Howsoever, when we choose empirical method, it should be made clear as in contrast to what or in comparison to what method the chosen method is more compatible or apt, though much care is needed in adopting the empirical method because it may sometime portray the ‘world of history’ to be the ‘world of science’ – the view which has been contested.

By focusing on the structures and strategies of historical accounts, Hayden White came to see historiography and literature as fundamentally the same endeavor. As in similar tone in India, KC Bhattacharya rendered all the evolution theories (in science) as a work of literature. There is no ‘ideal narratio’ for Frank Ankersmit, because ultimately there is no ontological structure onto which the single ‘correct’ narration can be correspondentially grafted. Keith Jenkins exhorts an end to historiography as customarily practiced. Since historians can never be wholly objective, and since historical judgment cannot pretend to a correspondential standard of truth, all that remains of history are the congealed power structures of a privileged class.

With these thoughts, I wish to approach the process of History writings which began in the nineteenth century at least at two levels, identified as popular (in various forms) and academic (official, “scientific” and verifiable) histories. Working on the Hindi intelligentsia of late nineteenth and early twentieth centuries I came across to materials which suggest that the history meant various things to people in a complex way. So far, the writings of the past (including my own) are often mired in discourses of secular and communal, which overlook the many strands of ideas and cultural practices which sought to vindicate that instead of such binaries, there were constant bouts of competition, collaboration and assimilation creating spaces between the communal and the secular.

Review of Daya Krishna's book for Akar 50

เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ , เคธเคญ्เคฏเคคाเคँ เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคिเคฏाँ : เคญाเคตी เค‡เคคिเคนाเคธ –เคฒेเค–เคจ เค•ी เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตเคจा (เค…เคจुเคตाเคฆเค• – เคจंเคฆเค•िเคถोเคฐ เค†เคšाเคฐ्เคฏ), เคฐเฅ›ा เคซाเค‰ंเคกेเคถเคจ, เคฐाเคœเค•เคฎเคฒ เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ, เคฆिเคฒ्เคฒी , 2018( เคชृ 224, เคฎूเคฒ्เคฏ 699 เคฐु)
เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ (1924-2007) เคญाเคฐเคค เค•े เคช्เคฐเคฎुเค– เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค•ों เคฎें เคธे เคเค• เคฅे। เคชเคถ्เคšिเคฎी เคฆเคฐ्เคถเคจ เคถाเคธ्เคค्เคฐ เค•े เค—ंเคญीเคฐ เค…เคง्เคฏेเคคा เคนोเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคตे เค…เคชเคจी เคช्เคฐเคถ्เคจाเค•ुเคฒเคคा (เคœिเคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‰เคจ्เคนें เคฎिเคค्เคฐเค—เคฃ ‘เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธुเค•เคฐाเคค’ เค•เคนเคคे เคฅे) เคœिเคธ เคคเคฐเคน เคตे เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฐ्เคถเคจ เค”เคฐ เคฌौเคฆ्เคงिเค• เคชเคฐंเคชเคฐा เค•ी เค“เคฐ เค†เค เค‰เคธเค•े เคฒिเค เค‰เคจเค•ी เคตैเคšाเคฐिเค• เคฏाเคค्เคฐा เค•ा เคเค• เคตिเคถेเคท เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคนै। เคœीเคตเคจ เค•े เค…ंเคคिเคฎ เคฆเคถเค• เคฎें เค‰เคจเค•ी เคเค• เค•िเคคाเคฌ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเคˆ เคช्เคฐोเคฒेเค—ोเคฎेเคจा เคŸू เคเคจी เคซ्เคฏूเคšเคฐ เคนिเคธ्เคŸोเคฐीเคฏोเค—्เคฐाเคซी เค‘เคซ เค•เคฒ्เคšเคฐ्เคธ เคंเคก เคธिเคตिเคฒाเค‡เคœेเคถเคจ (1997) เคœिเคธเค•ी เคฌเคนुเคค เคšเคฐ्เคšा เคนुเคˆ। เค‡เคคिเคนाเคธ, เคฆเคฐ्เคถเคจ เค”เคฐ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคธोเคšเคคे เคนुเค เคญाเคฐเคค เค•े เคเค• เคช्เคฐเคฎुเค– เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค• เคจे เค•ैเคธे เคตिเคšाเคฐ เค•िเคฏा เคฏเคน เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เค‡เคธ เคชुเคธ्เคคเค• เค•ा เค…เคจुเคตाเคฆ เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เคนिเคจ्เคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคจंเคฆเค•िเคถोเคฐ เค†เคšाเคฐ्เคฏ เคจे เค•िเคฏा เคนै เค”เคฐ เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เคฐเฅ›ा เคชुเคธ्เคคเค• เคฎाเคฒा  เคฎें 2018 เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा। เคฏเคน เคเค• เค•เค िเคจ เคชुเคธ्เคคเค• เคนै เคฒेเค•िเคจ เคœिเคจ เคธเคตाเคฒों เคชเคฐ เค‡เคธเคฎें เคเค• เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค• เคจे เคตिเคšाเคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै เค‰เคธเค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคนिเคจ्เคฆी เคฎें เคฌाเคคเคšीเคค เฅ›เคฐूเคฐी เคนै।
    เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ा เค…เค•ाเคฆเคฎिเค• เคตिเค•ाเคธ เค‰เคจ्เคจीเคธเคตीं เค”เคฐ เคฌीเคธเคตीं เคถเคคाเคฌ्เคฆी เคฎें เคœिเคธ เคคเคฐเคน เคธे เคนुเค† เค‰เคธเค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคฏเคน เค•เคนเคจा เค—เคฒเคค เคจเคนीं เคนोเค—ा เค•ि เคฏเคน เค‡เคคिเคนाเคธ เคเค• เคธीเคฎिเคค เคธเคฎเคฏ เค”เคฐ เค•्เคทेเคค्เคฐ (เคธ्เคชेเคธ) เคฎें เคนी เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒिเค–เคจे เค•ो เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคขंเค— เคธे เค…เคคीเคค เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคฒिเค–เคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•ा เคจाเคฎ เคนै। เค‡เคธ เคธीเคฎिเคค เคธเคฎเคฏ เค”เคฐ เค•्เคทेเคค्เคฐ เค•ो เค…เคชเคจे เคธ्เคฐोเคคों เค•े เคธเคนाเคฐे เคฆेเค–เคจे เค•ी เคนी เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เฅ›िเคฎ्เคฎेเคฆाเคฐी เคฒेเคคा เคนै। เคตเคน เคเค• เค›ोเคŸे เคธे เคธเคฎเคฏ, เคฎเคธเคฒเคจ เคฌीเคธ-เคคीเคธ เคธाเคฒ, เค”เคฐ เค‡เคฒाเค•े เค•ो เคฒेเค•เคฐ เค…เคชเคจा เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•เคฐเคจा เคนी เค…เคฌ เคšเคฒเคจ เคฎें เคนै। เคตे เคฆिเคจ เค—เค เคœเคฌ  เค—िเคฌ्เคฌเคจ, เคฎोเคฎเคธेเคจ, เคŸाเคฏเคจเคฌी เคœैเคธे เคตिเคฆ्เคตाเคจ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคธैเค•เฅœों เคตเคฐ्เคทों เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคœैเคธे เคฌเฅœे เคตिเคทเคฏ เค•ो เคฒेเค•เคฐ เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•เคฐเคคे เคฅे। เค…เค—เคฐ เคนเคฎ เคฎाเคฐ्เค• เคฌ्เคฒॉเค• เค•ी เคชुเคธ्เคคเค• – ‘เคฆ เคนिเคธ्เคŸोเคฐिเคฏंเคธ เค•्เคฐाเคซ्เคŸ’ เค•ा เคธ्เคฎเคฐเคฃ เค•เคฐें เคคो เค•เคน เคธเค•เคคे เคนैं เค•ि เคเค• เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เคเค• เคฏोเคœเคจा เค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เคถोเคง-เคช्เคฐเคฃाเคฒी เค•ा เค…เคจुเคธเคฐเคฃ เค•เคฐ เคเค• เค•ाเคฐीเค—เคฐ เค•ी เคคเคฐเคน เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒिเค–เคคा เคนै।     เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ, เคœिเคธे เค…เคฌ เค•ुเค› เคฒोเค— เค…เคฌ เค‡เคคिเคนाเคธเคœ्เคž เค•เคนเคจा เคชเคธंเคฆ เค•เคฐเคคे เคนैं,  เค•े เคฒिเค เค”เฅ›ाเคฐ เค”เคฐ เคธाเคฎเค—्เคฐी – เคคเคฅ्เคฏ เค”เคฐ เคชเคฆ्เคงเคคि เค•ा เคœ्เคžाเคจ – เคตैเคธे เคนी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนैं เคœैเคธे เคเค• เคฌเคขเคˆ เค•े เคฒिเค เคฒเค•เฅœी เค•ाเคŸเคจे เค•ा เคœ्เคžाเคจ เค”เคฐ เคœो เคตเคน เคฌเคจा เคฐเคนा เคนै เค‰เคธเค•ा เค–ाเค•ा เคนै। เค‡เคคिเคนाเคธ-เคฒेเค–เคจ เค•ो เคธीเค–เคจा เคนोเคคा เคนै। เค•िเคธी เคญी ‘เค•्เคฐाเคซ्เคŸ’ เค•ी เคคเคฐเคน เค‡เคธे เคธीเค–เคจा เคนोเคคा เคนै। เคฏเคน เค•เคตि เค•เคฐ्เคฎ เคœैเคธा เคจเคนीं เคนै เคœो เคฎुเค–्เคฏเคคः เค‰เคธเค•ी เคจैเคธเคฐ्เค—िเค• เคช्เคฐเคคिเคญा เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคนोเคคा เคนै।
    เคฆเคฏाเค•ृเคท्เคฃ เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒेเค–เคจ เคธे เคธंเคคुเคท्เคŸ เคจเคนीं เคนैं เค”เคฐ เคตे เคšाเคนเคคे เคนैं เค•ि เคœो เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒिเค– เคฐเคนे เคนैं เค‰เคจเค•े เค•्เคทिเคคिเคœ เค•ा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนो। เค‰เคจเค•े เคถเคฌ्เคฆों เคฎें เค•เคนें เคคो เค…เคฌ เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค•ो เค•ाเคฐीเค—เคฐ เค•ी เคคเคฐเคน เคจเคœเคฐ เคธाเคฎเคจे เค…เคชเคจे เค”เคœाเคฐों เค”เคฐ เค‡เคฒाเค•ों เคชเคฐ เค—เฅœाเค เคฐเค–เคจे เค•े เคธाเคฅ เค†เค•ाเคถ เค•ी เค“เคฐ เค‰เค ाเคจे เค•ी เคญी เคœเคฐूเคฐเคค เคนै เคคाเค•ि เคœो เคญเคตिเคท्เคฏ เค•ा เค†เค•ाเคถ เคนै เค‰เคธเค•े เคธाเคฅ เค…เคชเคจे เค…เคคीเคค เคธे เคœुเฅœे เค•ाเคฎ เค•ो เคฎिเคฒाเค•เคฐ เคฆेเค– เคธเค•े। เคฎเคจुเคท्เคฏ เค”เคฐ เคธเคญ्เคฏเคคा เคฆोเคจों เคเค• เคฆूเคธเคฐे เค•ो เคœुเฅœे  เคนुเค เคนैं। เคธाเคนिเคฐ เค•े เคถเคฌ्เคฆों เค•े เคธเคนाเคฐे เค•เคนें เคคो เคจीเคฒे เค—เค—เคจ เค•े เคคเคฒे เค…เค—เคฐ เคงเคฐเคคी เค•ा เคช्เคฏाเคฐ เคชเคฒเคคा เคนो เคคो เคงเคฐเคคी เคชเคฐ เคœो เคšเคฒ เคฐเคนा เคนै เค‰เคธเค•े เคธाเคฅ เค†เค•ाเคถ เค•ा เคเค• เคœुเฅœाเคต เคนै। เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ा ‘เค•ैเคฎเคฐा’ เคช्เคฐेเคฎी เค•े เคธाเคฅ เคนी เค†เค•ाเคถ, เคธुเคฌเคน เคถाเคฎ เคธเคฌเคธे เคœुเฅœเค•เคฐ เคนी เคธเคฎเคฏ เค•ो เคฐเคš เคธเค•เคคे เคนैं। เคฆूเคธเคฐे เคถเคฌ्เคฆों เคฎें เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค•ो เค‰เคธ เค–ेเคค เคœोเคคเคคे เค•िเคธाเคจ เค•ी เคคเคฐเคน เคนोเคจा เคšाเคนिเค เคœो เค–ेเคค เคฎें เคฌुเค†เคˆ เค•े เคธเคฎเคฏ เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ा เคง्เคฏाเคจ เคฐเค–े เค•ि เคฌाเคฐिเคถ เคนो เคธเค•เคคी เคนै เค”เคฐ เค‰เคธเค•े เค–ेเคค เคฌोเคจे เค•े เคœ्เคžाเคจ เค•ो เค†เค•ाเคถी เคถเค•्เคคिเคฏों เค•े เคธाเคฅ เคœोเฅœ เค•เคฐ เคฆेเค–เคจा เคนोเคคा เคนै เคคाเค•ि เค‰เคธเค•ा เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ –เค…เคš्เค›ी เคซเคธเคฒ เค‰เคธे เคฎिเคฒ เคธเค•े।  เคช्เคฐोเคซेเคธเคฐ เคธเคฐเคจ เคœैเคธे เคตिเคฆ्เคตाเคจों เค•े เคนเคตाเคฒे เคธे เคฆเคฏाเค•ृเคท्เคฃ เคœैเคธे เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค• เคšिंเคคเค• เคช्เคฐเคšเคฒिเคค เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒेเค–เคจ เค•ो เค…เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคฎाเคจเคคे เคนैं เค”เคฐ เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคœिเคธ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ी เค˜เคŸเคจा เค˜เคŸเคคी เคนै เค‰เคธเค•ी เคธเคฎเค เค•े เคฌिเคจा เคเคคिเคนाเคธिเค• เค˜เคŸเคจाเค“ं เค•ा เคธเคฎ्เคฏเค• เคตिเคตेเคšเคจ เคธंเคญเคต เคจเคนीं। เคตे เค‡เคธ เคชुเคธ्เคคเค• เค•े เค†เคฐंเคญ เคฎें เคฏเคน เคฒिเค–เคคे เคนैं – ‘เค•िเคธी เคญी เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค…เคฅเคตा เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ा เค‡เคคिเคนाเคธ เคธ्เคตเคฏं เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ा เคนी เค‡เคคिเคนाเคธ เคนै।”
    เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•ी เคธोเคš เค•ा เคเค• เค‡เคคिเคนाเคธ เคฐเคนा เคนै। เคœเคฌ เคตैเคถ्เคตिเค• เคœ्เคžाเคจ เค”เคฐ เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคœ्เคžाเคจ เค•ी เค†เคงाเคฐเคถिเคฒा เคฐเค–ी เคœा เคฐเคนी เคฅी เคคเคฌ เคญी เคธเคฌเคฒोเค— เคฏเคน เคจเคนीं เคฎाเคจ เคฐเคนे เคฅे เค•ि เคธिเคฐ्เคซ เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคนी เคนเคฎ เค…เคคीเคค (เค‡เคคिเคนाเคธ) เค•ो เคธเคฎเค เคธเค•เคคे เคนैं। เคฆेเค•ाเคฐ्เคค เค•े เคคเคฐ्เค• เคธे เคชเคฐे เคœाเค•เคฐ เค‡เคŸเคฒी เค•े เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค• เค—िเคฏाเคฎ्เคตैเคŸिเคธ्เคŸा เคตिเค•ो (1668-1744) เคจे เคฏเคน เค•เคนเคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏाเคธ เค•िเคฏा เคฅा เค•ि เคนเคฐ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ा เค…เคชเคจा เคเค• เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เค‰เคธी เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค‰เคธเค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เคธเคฎเคा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคตเคนाँ เคธे เคถुเคฐू เค•เคฐ เคนाเค‡เคกेเค—เคฐ เคนोเคคे เคนुเค เคฎिเคถेเคฒ เคซूเค•ो เคœैเคธे เคšिंเคคเค•ों เคจे เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคธीเคฎा เค•ो เคช्เคฐเคถ्เคจांเค•िเคค เค•िเคฏा เคนै। เค•เคˆ เคฒोเค—ों เค•ो เค‡เคธ เคช्เคฐเคฏाเคธ เคฎें เคฎाเคจเคต เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เค‡เคฒाเค•े เคฎें เค…เคชเคจी เคถเค•्เคคि (เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เค•เคฐเคจे เค•ी) เค•ी เคธीเคฎा เค•ो เคธเคฎเคाเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เคญी เคฒเค—เคคी เคฐเคนी เคนै। เค‡เคคिเคนाเคธ เคฎें เคฆेเคตเคคा เค”เคฐ เคฆैเคตिเค• เค•े เคฒिเค เค•ोเคˆ เคธ्เคฅाเคจ เคจเคนीं เคนै। เคตเคนाँ เคฎเคจुเคท्เคฏ เคนी เคจिเคฐ्เคฎाเคคा เคนै। เคธเคฎाเคœ เค•ा เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ी เคšीเฅ› เคนै เคœिเคธे เคฎाเคจเคต เค•े เค…เคชเคจे เคช्เคฐเคฏाเคธों เค•ो เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคฒिเค–ा เคœाเคคा เคนै। เคœो เคนเคฎ เคœाเคจ เคจเคนीं เคธเค•เคคे เค‰เคธเค•े เคฌाเคฐे เคฎें เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค•ी เคฆिเคฒเคšเคธ्เคชी เค•เคฎ เคนै।
    ‘Prolegomena’ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคญूเคฎिเค•ा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคนी เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै เคœो เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เคฒिเค–े เคœाเคจे เค•े เคชूเคฐ्เคต เคง्เคฏाเคจ เคฆेเคจे เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตिเคค เค•ी เค—เคˆ เคนैं। เคฆ्เคฏाเค•ृเคท्เคฃ เค•ा เคฎเคค เคนै เค•ि เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ा เค‡เคคिเคนाเคธ เค‰เคธเค•ी เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคธे เคธीเคงे เคธीเคงे เคœुเฅœा เคนै। เคฎเคจुเคท्เคฏ เคนी เค…เคชเคจी เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เค‡เคธी เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคตเคน เค–ुเคฆ เคญी เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคนोเคคा เคนै। เคฏเคน เคœो เคฌเคจ เคฐเคนा เคนै เค”เคฐ เคฌเคจाเคฏा เคœा เคฐเคนा เคนै เคฏเคน เค…เค—เคฐ เคธिเคฐ्เคซ เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐिเคค เคฐเคนे เคคो เค‰เคธे เค ीเค• เค ीเค• เคจเคนीं เคธเคฎเคा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•े เคถเคฌ्เคฆों เคฎें “เค…เคคीเคค เค‰เคธी เคนเคฆ เคคเค• เคธाเคฐ्เคฅเค• เคฏा เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เคœिเคธ เคนเคฆ เคคเค• เคตเคน เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคนोเคคा เคนै।” (เคชृ 19)
    เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•ी เคฎाเคจ्เคฏเคคा เคนै เค•ि เค…เคคीเคค เค•ी เคธ्เคฎृเคคि เค”เคฐ เคญเคตिเคท्เคฏ เค•े เคฒिเค เค•ाเคฎเคจा เค•े เคฌीเคš เคนी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•े เคธूเคค्เคฐ เคขूँเคขे เคœा เคธเค•เคคे เคนैं। เคฏเคน เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เค”เคฐ เคธाเคฎूเคนिเค• เคฆोเคจों เคธ्เคคเคฐों เคชเคฐ เคšเคฒเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฏा เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•े เค…เคจुเคญเคต เคชเคฐ เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐिเคค เคนोเคจे เคธे เคนเคฎ ‘เคตเคจเคกाเคฏเคฎेंเคถเคจเคฒ’ เคนो เคœाเคคे เคนैं। เค‡เคคिเคนाเคธ เคฏเคนीं เคธीเคฎिเคค เคนो เคœाเคคा เคนै। เคตเคน เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•े เค…เคจुเคญเคต เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคšीเคœों เค•ो เคฐเค–เค•เคฐ เคธเคฎเคเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐเคคा เคนै। เคœो เคšीเคœ เคœैเคธी เคฆीเค–เคคी เคนै เค…เคจुเคญเคต เคฎें เคตैเคธी เคนी เค‡เคคिเคนाเคธ เคฎें เค†เคคी เคนै เคชเคฐ เคฏเคน เคเค• เคธीเคฎिเคค เคฆृเคท्เคŸि เคนी เคฆेเคคी เคนै। เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•ोเคˆ เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคšीเคœ เคจเคนीं เคนैं। เคฏเคน เคตเคน เคนै เคœो เคนเคฎ เคฌเคšाเคคे เคนैं, เคขोเคคे เคนैं,  เค‡เคธे เคตिเคธ्เคฎृเคค เคนोเคจे เคธे เคฌเคšाเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐเคคे เคนैं เค”เคฐ เค…เค—เคฒी เคชीเฅी เค•ो เคธौंเคชเคคे เค•ी เคœिเคฎ्เคฎेเคตाเคฐी เคญी เคฒेเคคे เคนैं । เค…เค—เคฐ เคฏเคน เคธौंเคชเคจे เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคจ เคšเคฒे เคคो เคšीเคœें เคญुเคฒा เคฆी เคœाเคคी เคนैं। เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•े เคฒिเค เค•िเคธी เคญी เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒेเค–เค• เค•े เคฒिเค เคธเคฌเคธे เคœเคฐूเคฐी เคนै เคฏเคน เคฆेเค–เคจा เค•ि เคธเคนेเคœเคจे เค”เคฐ เคธौंเคชเคจे เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ैเคธे เคšเคฒเคคी เคนैं, เคฏเคน เค•ैเคธे เคนोเคคा เคนै? เคตे เค‡เคธे เคญी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाเคจเคคे เคนैं เค•ि เคœเคฌ เค•ोเคˆ เคธเคญ्เคฏเคคा เคซैเคฒเคคी เคนै เคคो เค‰เคธเค•ा เคฌเคฐ्เคคाเคต เคชเคนเคฒे เค•ी เคธเคญ्เคฏเคคाเค“ं เค•े เคธाเคฅ เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคนोเคคा เคนै। เค•िเคธी เคธเคญ्เคฏเคคा เคจे เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค…เคชเคจे เคช्เคฐเคคीเค• เคฌเคจाเค, เคฌเคšाเค เค”เคฐ เค‰เคธे เคฌเคฆเคฒเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•ी เคฏเคน เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนो เคœाเคคा เคนै ।
    เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคจे เคฏเคน เคญी เคฒเค•्เคทिเคค เค•िเคฏा เคนै เค•ि เคเค• เคธเคฎเคฏ เคฎें เคฐเคน เคฐเคนे เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ (เคœो เค…เคชเคจे เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เคนी เค…เคตเคธ्เคฅिเคค เคนोเคคे เคนैं) เคเค• เคนी เคธเคฎเคฏ เคฎें เคนोเค•เคฐ เคญी เค…เคชเคจी เค…เคชเคจी เคœเค—เคนों เค•े เคนोเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค…เคฒเค— เค…เคฒเค— เคคเคฐीเค•े เคธे เคญी เคธोเคšเคคे เคนैं। เคตे เคญिเคจ्เคจ เคธเคฎाเคœों , เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธंเคธ्เค•ृเคคिเคฏों เค”เคฐ เค…เคฒเค— เค…เคฒเค— เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เคชเคฐिเคตेเคถ เค•े เคนोเคคे เคนैं เค…เคคः เค‰เคจเคฎें เค…ंเคคเคฐ เคนोเคคा เคนै।  เคตे เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เคฐैเค–िเค• เคธเคฎเคฏ (เคฒिเคจिเคฏเคฐ ) เคนोเคจे เค•ी เคฌाเคค เค•ो เคฐเค–เคคे เคนुเค เคšเค•्เคฐीเคฏ (เคธाเค‡เค•ाเคฒिเค•) เคธเคฎเคฏ เค•ी เคธเคฎเค เค•ो เคญी เค…เคคीเคค เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคฐเค–เคคे เคนैं। เคตे เคŸाเคฏเคจเคฌी เค•े เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•ो เคฐเค–เคคे เคนैं เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคˆเคธाเคˆ เคงเคฐ्เคฎ เคฎें เค…เคตเคธ्เคฅिเคค เคนोเคจे เค•ी เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคตे เคœीเคตเคจ เคšเค•्เคฐ เค”เคฐ เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคšเค•्เคฐ เค•े เคฌीเคš เค•े เคธंเคฌंเคง เค•ी เคฌเฅœी เคฌाเคฐीเค• เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฏเคน เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคœैเคตिเค• เคšเค•्เคฐ (เคœो เคเค• เคœीเคตเคจ เคธे เคœुเฅœा เคนै) เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคšเค•्เคฐ (เคœो เคธाเคฎूเคนिเค•เคคा เคธे เคœुเฅœा เคนै) เค•ा เคนिเคธ्เคธा เคฌเคจเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค”เคฐ เคœो เคœीเคตเคจ เค•े เค…เคจुเคท्เค ाเคจ เคนोเคคे เคนैं เคตे เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคฐूเคช เคฒे เคฒेเคคी เคนैं। เคฏเคนीं เคฐिเคšुเค…เคฒ เค•ा เคœเคจ्เคฎ เคนोเคคा เคนै เคœो เค•िเคธी เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ो เคธเคฎเคเคจे เค•े เคฒिเค เคœเคฐूเคฐी เคตिเคทเคฏ เคนोเคคे เคนैं । เคตे เคœीเคตเคจ เค•े เคคीเคจ เคชเค•्เคท –เคœैเคตिเค• , เคธाเคฎाเคœिเค• เค”เคฐ เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค•  เค•ो เคเค• เคนी เคธเคฎเคฏ –เคตिเคตाเคน เคฎें เคตिเคถ्เคฒेเคทिเคค เค•เคฐเค•े เคฏเคน เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคœो เค‡เคคिเคนाเคธ ‘เคฐिเคšुเคฏเคฒ’ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค†เค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคจ เคธเคฎเคे เคตเคน เค‡เคจ เคคीเคจों เคช्เคฐเค•ाเคฐों เค•े เคœीเคตเคจ เค•ो เคธเคฎเค เคจเคนीं เคชाเคเค—ा।
    เคฆเคฏाเค•ृเคท्เคฃ เคเค• เค”เคฐ เคช्เคฐเคถ्เคจ เคฐเค–เคคे เคนैं – เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค”เคฐ เคธंเค•ुเคšเคจ เค•ा।  เคนเคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•ी เคเค• เคธीเคฎा เคฐेเค–ा เคนोเคคी เคนै เคœैเคธे เคนเคฐ เคฆेเคถ เค•ी เคเค• เคธीเคฎा เคนोเคคी เคนै। เคœเคฌ เค•ोเคˆ เค‰เคธเค•ा เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เค•เคฐเค•े เคฆूเคธเคฐी เคธीเคฎा เคฎें เคช्เคฐเคตिเคท्เคŸ เคนोเคคी เคนै เคคो เคฆोเคจों เคธเคญ्เคฏเคคाเคँ – เคœो เคซैเคฒ เคฐเคนी เคนै เค”เคฐ เคœो เคธंเค•ुเคšिเคค เคนो เคฐเคนी เคนैं- เคฆोเคจों เคฌเคฆเคฒเคคे   เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเคธंเค— เคฎें เคตे เคเค• เคฆिเคฒเคšเคธ्เคช เคŸिเคช्เคชเคฃी เค•เคฐเคคे เคนैं เค•ि เคœเคฌ เค•ोเคˆ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•िเคธी เคฆเคฌाเคต เคฎें (เคฎเคธเคฒเคจ เคฏुเคฆ्เคง เคฎें เคชเคฐाเคœिเคค เคนोเค•เคฐ ) เค…เคชเคจे เค•ो เค•िเคธी เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค”เคฐ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคฆเคฌाเคต เคฎें เคชाเคคी เคนै เคคो เค…เคชเคจे เคคเคฐीเค•े เคธे เคธिเค•ुเฅœ เค•เคฐ (เคธंเค•ुเคšिเคค เคนोเค•เคฐ) เค…เคชเคจे เค•ो เคฌเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เค—ैเคฐ เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค…เคชเคจी เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคธเคšेเคท्เคŸ เคนोเคคी เคนै। เค…เค—เคฐ เค•ोเคˆ เค‡เคคिเคนाเคธเค•เคฐ เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เค˜เคŸเคจाเค•्เคฐเคฎों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคนी เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เคธเคฎเคเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐेเค—ा เค”เคฐ เคชเคฐाเคœिเคค เคถเค•्เคคि เค•े เค…เคชเคจे เคฌเคšाเคต เค•े เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคช्เคฐเคฏाเคธों เค•ो เคธเคฎเคเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เคจเคนीं เค•เคฐेเค—ी เคคो เคตเคน เค‰เคธ เคธเคฎाเคœ เค•ो เค ीเค• เคธे เคจเคนीं เคธเคฎเค เคธเค•ेเค—ी। เคฏเคนाँ เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि เค•ाเคฌเคฐाเคฒ เค•ी เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคธंเค˜เคฐ्เคท เค”เคฐ เคชाเคฐ्เคฅ เคšเคŸเคฐ्เคœी เค•ी เค‰เคชเคจिเคตेเคถเคตाเคฆी เคฆौเคฐ เคฎें เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค…เคชเคจी เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•ी เคถ्เคฐेเคท्เค เคคा เค•ो เคฌเคฐเค•ाเคฐाเคฐ เคฐเค–เคจे เค•ी เคฌाเคค เค•ो เคญी เคฏाเคฆ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै।
    เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•ी เคเค• เค…เคจ्เคฏ เคฌाเคค เคญी เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เคตे เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคชूเคฐा เคฆेเคถ เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เค…เคงीเคจ เคจเคนीं เคฐเคนा। เคเค• เคฌเฅœा เคนिเคธ्เคธा เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เค…เคงीเคจ เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เคฐूเคช เคธे เคฐเคนा เคฒेเค•िเคจ เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคฐूเคช เคธे เค…เคชเคจी เคธ्เคตाเคฏเคค्เคคा เคฌเคจाเค เคฐเคนा। เคตे เคฐाเคœे เคฐเคœเคตाเฅœों เค•े เค…เคงीเคจ เคฐเคนे เคญाเคฐเคค เค•े เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เค…เคจुเคญเคตों, เค†เคšाเคฐ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐों เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เคชเคฐ เคง्เคฏाเคจ เคฆेเคจे เค•ी เคฌाเคค เค•เคฐเคคे เคนैं।
    เคฆूเคธเคฐी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฌाเคค เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•्เคฒिเคซเคฐ्เคก เค—ीเคฐ्เคŸ्เคœ เค•े เคนเคตाเคฒे เคธे เค•เคนเคคे เคนैं। เค—ीเคฐ्เคŸ्เคœ เค•ा เคฎเคค เคนै เค•ि เคฎเคนाเคจ เคंเคฅ्เคฐोเคชोเคฒोเคœिเคธ्เคŸ เค…เคชเคจी เคคเคฅ्เคฏाเคค्เคฎเค• เคตिเคตเคฐเคฃों เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคจเคนीं เคนोเคคा เคฌเคฒ्เค•ि เคœिเคธ เคคเคฐเคน เคธे เค‰เคธเคจे เคฒिเค–ा (เคฆेเค–ा ) เคนै เค‰เคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เคนोเคคा เคนै। เคญเคฒे เคนी เค‰เคธเค•े เคคเคฅ्เคฏ เคธเคนी เคจเคนीं เคนों, เค…เค—เคฐ เค‰เคธเคจे เคธเคนी เคคเคฐीเค•े เคธे เคฒिเค–ा / เคฆेเค–ा เคนै เคคो เค‰เคธे เค…เคงिเค• เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคฎिเคฒेเค—ा।  เค•เคฒ्เคšเคฐเคฒ เคंเคฅ्เคฐोเคชोเคฒोเคœिเคธ्เคŸ เค”เคฐ เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค•े เคฌीเคš เค•े เค…ंเคคเคฐ –เคเค• เคฆेเค– เค•เคฐ เคตिเคตเคฐเคฃ เคคैเคฏाเคฐ เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐा เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเค•्เคท्เคฏों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ- เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคตे เคเค• เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฌाเคค เคฒिเค–เคคे เคนैं เค•ि เค…เคญिเคฒेเค–ाเค•เคฐ เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคเคคिเคนाเคธिเค• เคคเคฅ्เคฏ เค‡เคคिเคนाเคธ เคจเคนीं เคนैं, เคฏे เคฌเคธ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เค•เคš्เคšे เคฎाเคฒ เคญเคฐ เคนैं, เคœिเคธเค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เค…เคญी เคฒिเค–ा เคœाเคจा เคนै। เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฎเคนाเคจ เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค…เคชเคจे เคฒिเค–เคจे เค•े เคขंเค— เค”เคฐ เค…เคชเคจे ‘เคตिเคœเคจ’ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคนी เคฎเคนाเคจ เคนोเคคे เคนैं เคจ เค•ि เค…เคชเคจे เคคเคฅ्เคฏों เค•ी เคธเคŸीเค•เคคा เค•े เค•ाเคฐเคฃ। เคตे เคœो เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆेเคคे เคนैं เคตे เค–ाเคธे เคฆिเคฒเคšเคธ्เคช เคนैं। เคฎाเคฐ्เค•्เคธ เค…เคจ्เคฏाเคฏ เค•े เค–िเคฒाเคซ เค†เค•्เคฐोเคถ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคœिเคธเค•े เคธाเคฅ เคเค• เคถोเคทเคฃ-เคฐเคนिเคค เคธเคฎाเคœ เค•ा ‘เคตिเคœเคจ’ เคœुเฅœा เคนै, เคนीเค—ेเคฒ เคฆ्เคตंเคฆाเคค्เคฎเค•เคคा เค•े เค•ाเคฐเคฃ (เคœिเคธเค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคตे ‘เค…เคฌ्เคธोเคฒुเคŸ เคธ्เคชिเคฐिเคŸ’ เค•ो เค‡เคคिเคนाเคธ เคฎें เคเค• เค†เค•ाเคฐ (เค•ंเค•्เคฐीเคŸเค‡เคœेเคถเคจ) เคฆे เคธเค•े), เค”เคฐ เคฎैเค•्เคธ เคตेเคฌเคฐ เค…เคชเคจे ‘เค•ॉเคฐ्เคชोเคฐेเคŸ เคฐैเคถเคจเคฒिเคŸी’, ‘เคฌ्เคฏूเคฐोเค•्เคฐैเคŸ’ เค•े ‘เค‡เคฎ्เคชेเคฐ्เคธोเคจเคฒ เคฐैเคถเคจเคฒिเคŸी’, เค•เคฐिเคถ्เคฎा เค†เคฆि เค•ी เคงाเคฐเคฃाเค“ं เค•े  เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคชूंเคœीเคตाเคฆ เค”เคฐ เคงเคฐ्เคฎ เค•ो เคธเคฎเคเคจे เคฎे เคธเคนाเคฏเค• เคนोเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนैं । เค‡เคจเคฎें เคธे เค•ोเคˆ เคญी เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคนैं เคฒेเค•िเคจ เค‡เคคिเคนाเคธ เคฒेเค–เคจ เค•े เคฒिเค เคฏे เคธเคญी เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนैं ।
    เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคจे เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค•ो เคธिเคฐ्เคซ เคฏुเคฆ्เคง เค”เคฐ เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคฎें เคฆेเค–เคจे เค•ो เคธเคนी เคจเคนीं เคฎाเคจा เคนै। เคตिเคœเคฏी เค”เคฐ เคตिเคœिเคค เคธเคญ्เคฏเคคाเค“ं เค•े เคธंเคชเคฐ्เค•ों เค”เคฐ เคช्เคฐเคญाเคตों เค•ो เค…เคจ्เคฏ เค•्เคทेเคค्เคฐों – เคตाเคฃिเคœ्เคฏ, เคงเคฐ्เคฎ , เค•เคฒा, เค†เคฐ्เค•िเคŸेเค•्เคšเคฐ , เคธाเคนिเคค्เคฏ เค†เคฆि – เคธे เคœोเฅœเค•เคฐ เคฆेเค–เคจे เคชเคฐ เคฌเคฒ เคฆिเคฏा เคนै। เคตे เคฎाเคจเคคे เคนैं เค•ि เค‡เคธ्เคฒाเคฎ เค•े เคช्เคฐเคธाเคฐ เค•ो เคฎॉเคกेเคฒ เคฎाเคจเคจा เคธเคนी เคจเคนीं เคนै। เคตे เคˆเคธाเคˆ เคงเคฐ्เคฎ เค•े เคถुเคฐुเค†เคคी เคฆौเคฐ เค•ो เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคช्เคฐเคธाเคฐ เค•ो เคธเคฎเคเคจे เคฎें เฅ›्เคฏाเคฆा เคธเคนाเคฏเค• เคฎाเคจเคคे เคนैं। เคตे เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคธเคฌเคธे เคฌเฅिเคฏा เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคฌौเคฆ्เคง เคงเคฐ्เคฎ เค•े เคช्เคฐเคšाเคฐ เคธे เค†เค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों   เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคตे เคฏूเคฐोเคช เค•े เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค•े เคธाเคฅ เคนी เคญाเคฐเคค, เคฆเค•्เคทिเคฃ เคญाเคฐเคค, เคฆเค•्เคทिเคฃ เคชूเคฐ्เคต เคเคถिเคฏा เค†เคฆि เค•े เคตैเคฆिเค•ीเค•เคฐเคฃ เค•ी เคšเคฐ्เคšा เคญी เค•เคฐเคคे เคนैं। เคฏे เคธเคญी เคšीเคœें เคฏुเคฆ्เคง เคตिเคœเคฏ เคธे เค•เคฎ เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคจเคนीं เคฎाเคจे เคœा เคธเค•เคคे। เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคฌौเคฆ्เคง เคงเคฐ्เคฎ เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคจेเคชाเคฒ, เคคिเคฌ्เคฌเคค, เคšीเคจ, เคญूเคŸाเคจ , เคœाเคชाเคจ, เคถ्เคฐीเคฒंเค•ा เคฎें เค†เค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคธोเคšเคจा เคญी เคธเคนाเคฏเค• เคนो เคธเค•เคคा เคนै।
    เค‡เคจ เคธเคฌ เคฌाเคคों เค•े เค†เคฒोเค• เคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•ा เคฎเคค เคนै เค•ि เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เคฆเคฐเค…เคธเคฒ ‘เคฎाเค‡เค•्เคฐो’ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ो เคฒिเค–เคคा เคนै เคœिเคธเคฎें เคเค• เค–ाเคธ เคธเคฎเคฏ, เค‡เคฒाเค•ा เค”เคฐ เค‰เคธเคธे เคธंเคฌเคจ्เคงिเคค เคคเคฅ्เคฏ เค‰เคธเค•े เคชाเคธ เคนोเคคे เคนैं , เคœเคฌเค•ि เคœเคฐूเคฐเคค เคนै เค•ि เคตเคน ‘เคฎैเค•्เคฐो’ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ी เค“เคฐ เคง्เคฏाเคจ เคฆे เคœเคนां เคธเคฎเคฏ เค”เคฐ เค‡เคฒाเค•े เค•ी เค•ोเคˆ เคธीเคฎा เคจเคนीं เค‰เคธเค•ा เค†เค•ाเคถ เค‰เคธเค•े เคธाเคฎเคจे เค–ुเคฒा เคนै। เค‰เคธे เคฐเคšเคจाเคค्เคฎเค• เคนोเค•เคฐ เค•เคฒ्เคชเคจाเคถीเคฒ เคนोเคจे เค•ी เคชूเคฐी เคธुเคตिเคงा เคนै। เค‡เคธ เค…เคฐ्เคฅ เคฎें เคนी เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ा เค†เค•ाเคถ เค–ुเคฒเคคा เคนै। เคฆเคฏाเค•ृเคท्เคฃ เค•े เคถเคฌ्เคฆों เคฎें เค‡เคคिเคนाเคธ เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•े เคฒंเคฌी เค…เคตเคงि เคฎें เคชเคนिเคฒे เคตिเคตिเคง เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคช्เคฐเคฏเคค्เคจों เค•ा เคซเคฒ เคนै। เคตเคน เคธเคฎाเคฏाเคคीเคค เคนोเค•เคฐ เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•े เคธाเคฎूเคนिเค• เคช्เคฐเคฏाเคธों เคธे เคœुเฅœ เคชाเคคा เคนै।  เคฏเคน เคธเคฎเค เค•िเคธी เค–ाเคธ เคธเคฎเคฏ เค”เคฐ เค–ाเคธ เค‡เคฒाเค•े เคธे เคœुเฅœे เคคเคฅ्เคฏों เค•ी เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เคต्เคฏाเค–्เคฏा เคธे เคธंเคญเคต เคจเคนीं เคนै। เคตे เค‡เคธ เคธीเคฎा เค•ो เค‡เคคिเคนाเคธ เคคเค• เคธीเคฎिเคค เคฐเค–เค•เคฐ เคจเคนीं เคฆेเค–เคคे เคฌเคฒ्เค•ि เคตे เค…เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐ เค”เคฐ เคฐाเคœเคจीเคคि เค•े เคธाเคฅ เคญी เค‡เคธे เคชाเคคे เคนैं। เค‡เคธ เค…เคจ्เคฆ्เคฐ्เคญ เคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคตिเคŸ्เคŸ्เค—ेंเคธ्เคŸाเค‡เคจ เค•े เคตैเคถ्เคตिเค• เคชोเคฒिเคŸिเค•เคฒ เคธिเคธ्เคŸเคฎ เค•ी เคšเคฐ्เคšा เคญी เค•เคฐเคคे เคนैं เคœो เคตिเคญिเคจ्เคจ เค‡เคฒाเค•ों เค•ी เคฐाเคœเคจीเคคि เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคคी เคนैं।
    เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ , เค‡เคธเค•े เคฒिเค–े เคœाเคจे เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा, เค‡เคธเค•े เค˜เคŸเคจे เค•े เคธเคฎเคฏ เค•े เคฌाเคฆ เค‡เคธเค•े เคเคคिเคนाเคธिเค• เคฐूเคช เค•े เคฌเคจเคจे เค•ी เคœเคŸिเคฒ เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค†เคฆि เคชเคฐ เคตिเคทเคฆ เคšเคฐ्เคšा เค•े เคฌाเคฆ เค‡เคธ เคฌाเคค เคคเค• เค†เคคे เคนैं เค•ि เค•िเคธी เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ा เค•ोเคˆ เคญूเค—ोเคฒ เคนोเคคा เคนै เคฏा เคจเคนीं ? เคตे เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ो เคซिเคฐ เคธे เคฆोเคนเคฐाเคคे เคนैं เค•ि เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เค•ा เคธंเคฌंเคง เค…เคคीเคค เค”เคฐ เคญเคตिเคท्เคฏ เคฆोเคจों เคธे เคนै เค”เคฐ เคธाเคฅ เคนी เคเค• เคธเคญ्เคฏเคคा เคฆूเคธเคฐी เคธเคญ्เคฏเคคा เคธे เคชृเคฅเค• เคจเคนीं เคนै, เคœुเฅœी เคนुเคˆ เคนै। เคตे เคเค• เคฌेเคนเคคเคฐीเคจ เคจिเคท्เค•เคฐ्เคท เคจिเค•ाเคฒเคคे เคนैं เค•ि เคฆเคฐเค…เคธเคฒ เคธเคญ्เคฏเคคाเคँ เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•ी เค…เคงूเคฐी เคชเคฐिเคฏोเคœเคจाเคँ เคนै เคœिเคธเคฎें เค…เคญी เคญी เคธंเคญाเคตเคจा เคฌเคจी เคนुเคˆ เคนै। เคฏเคน เคฌेเคนเคฆ เคฆिเคฒเคšเคธ्เคช เคจिเคท्เค•เคฐ्เคท เคนै।
    เคฆूเคธเคฐी เคฌाเคค เคฏเคน เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคธเคญी เคธเคญ्เคฏเคคाเค“ं เค•ी เคธเคฎเคธ्เคค เค‰เคชเคฒเคฌ्เคงिเคฏां เคชूเคฐे เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•ी เค‰เคชเคฒเคฌ्เคงि เคนै เค”เคฐ เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค‡เคธเค•ा เคเค• เคตैเคถ्เคตिเค• เคฐूเคช เคนै। เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•ा เค•ोเคˆ เคญी เคนिเคธ्เคธा เค‡เคธเค•ी เคธเคฎเคธ्เคค เค‰เคชเคฒเคฌ्เคงिเคฏों เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐी เคนै। เคฏเคน เคธเคนเค•ाเคฐी เคช्เคฐเค•เคฒ्เคช เคนै เคญเคฒे เคนी เค‡เคธเคฎें เคช्เคฐเคคिเคฏोเค—िเคคा เคญी เคฐเคนी เคนै।  เค‡เคธเคชเคฐ เค•िเคธी เค•ा เคญी เคธ्เคตाเคฎिเคค्เคต เคฏा เคเค•ाเคงिเค•ाเคฐ เคเค• เค›เคฒाเคตा เคนी เคนै। เคฆ्เคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคจे เค‡เคธ เคฌाเคค เคชเคฐ เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เค…เคซเคธोเคธ เคนी เคช्เคฐเค•เคŸ เค•िเคฏा เคนै เค•ि เค…เคฌ เคคเค• เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ (เคตे เค•เคนाเคจी เค•เคนเคคे เคนैं) เค•ो เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฒिเค–ा เค—เคฏा เคนै เคฎाเคจो เคตे เคธเคฌ เค…เคฒเค— เค…เคฒเค— เคนों। เคธเคฌเค•ो เคฏเคน เคนी เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคšीเคœें เคญीเคคเคฐ เคนी เค˜เคŸिเคค เคนुเคˆ เค”เคฐ เคฌाเคนเคฐ เคธे เค•ुเค› เคœो เคฒेเคจเคฆेเคจ เคนुเค† เคตเคน เค•เคฎ เคนुเค† เค”เคฐ เคตเคน เค†เค•เคธ्เคฎिเค• เคนी เคฅा। เคธुเคตिเคงा เค•े เคฒिเค เคฏเคน เค ीเค• เคนो เคธเค•เคคा เคนै เคฒेเค•िเคจ เคฆเคฏाเค•ृเคท्เคฃ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฏे เคธเคญी เคธเคญ्เคฏเคคाเคँ เคเค• เคคเคฐเคน เคธे เคœुเฅœเค•เคฐ เคเค• เคฆूเคธเคฐे เคธे เคธीเค–เคคी เคนुเคˆ เค†เค—े เคฌเคขी เคนैं। เคตे เค‡เคธ เคจिเคท्เค•เคฐ्เคท เคชเคฐ เคชเคนुंเคšे เคนैं เค•ी “เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคชเคถ्เคšिเคฎी เคšिंเคคเคจ เคฎें เคฌुเคฆ्เคงि เค•े เค‰เคš्เค›ेเคฆเคจ (เคธเคฌเคตเคฐ्เคถเคจ  เค•ो เค‰เคธ เคšिंเคคเคจ เค•ी เคเค• เค…เคจ्เคฏ เคฒเฅœी เคฆ्เคตाเคฐा เค†เค—े เคฌเฅाเคฏा เค—เคฏा เคนै เคœो เคœ्เคžाเคจ เค•ो เคเค• เคเคธे เค‰เคค्เคชाเคฆ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเค–เคจे เค•ा เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนै เคœिเคธเค•ी เคœเฅœें ‘เคธเคค्เคฏ’ เค•ी เคคเคฒाเคถ เคฎें เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เค‰เคจ เค•ाเคฎเคจाเค“ं เค”เคฐ เคนिเคคों เค•ी เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคนै เคœिเคจเค•ा เคชाเคฐंเคชเคฐिเค• เคฐूเคช เคธे ‘เคธเคค्เคฏ’ เคธเคฎเคे เคœाเคจे เคตाเคฒे เคคเคค्เคค्เคต เคธे เค•ोเคˆ เคธंเคฌंเคง เคจเคนीं เคนै।” (เคชृ 220) เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•े เคช्เคฐเคฏाเคธों เค•े เคช्เคฐเคคि เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคธाเคตเคงाเคจ เคนैं เค”เคฐ เคตे เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคเค• เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ो เค‰เคธ เคช्เคฐเคฒोเคญเคจ เคธे เคฌเคšाเคจा เคนोเค—ा เคœो เคฌुเคฆ्เคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคนी เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•िเค เค—เค เคนैं। (เคซूเค•ो, เคฆेเคฐीเคฆा เค”เคฐ เคฐोเคฐ्เคŸी เคธเคฎेเคค เค•เคˆ เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค•ों เค•ा เคธ्เคชเคท्เคŸ เค‰เคฒ्เคฒेเค– เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।) เคฏे เคช्เคฐเคฒोเคญเคจ เคธเคฐ्เคตाเคงिเค• เคธूเค•्เคท्เคฎ เค”เคฐ เค–เคคเคฐเคจाเค• เคนोเคคे เคนैं เค•्เคฏोंเค•ि เคตे เคฌुเคฆ्เคงि เค•ो เคนी เค…เคชเคจे เค•ो เคญिเคจ्เคจ เคคเคฐเคน เคธे เคฆेเค–เคจे เค•े เคฒिเค เคฐाเคœी เค•เคฐเคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏเคค्เคจ เค•เคฐเคคे เคนैं। เค‡เคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เค…เคชเคจे เค•ो เคเค• เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เค•्เคฐिเคฏाเคถीเคฒเคคा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเค–เคจे เค”เคฐ เคธाเคญ्เคฏเคคिเค• เคญूเคฎिเค•ा เค•ो เคญूเคฒเคจे เค•ा เค–เคคเคฐा เคฌเฅเคคा เคนै।
    เคชुเคธ्เคคเค• เค•ो เคชเฅเคคे เคนुเค เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคถाเคธ्เคค्เคฐ เค•े เคฌीเคš เค•े เคธंเคฌंเคง เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•ा เคเค• เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค‡เคธเค•े เคธाเคฅ เคœुเฅœा เคนै। เคœिเคจ เคฒोเค—ों เค•ो เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคจिเคฐ्เคฎाเคคा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคถाเคธ्เคค्เคฐ เคธे เคฒोเค• เค•ी เค“เคฐ เค‰เคจ्เคฎुเค– เคนोเคจा เคœเคฐूเคฐी เคฒเค—เคคा เคนो เค‰เคจเค•े เคฒिเค เคฏเคน เคชुเคธ्เคคเค• เคเค•ांเค—ी เคฒเค—ेเค—ी। เคธเคญ्เคฏเคคा เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคถाเคธ्เคค्เคฐीเคฏ เคธंเคฐเคšเคจा เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•ो เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคฆेเคคे เคนैं। เคฆाเคฐ्เคถเคจिเค• เคจे เคœिเคธ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคธे เคฏเคน เคชुเคธ्เคคเค• เคฒिเค–ी เคนै เค‰เคธเค•े เคฌाเคนเคฐ เคœाเค•เคฐ เคฒोเค• เค”เคฐ เคถाเคธ्เคค्เคฐ เค•े เคฆ्เคตंเคฆ्เคต เค•ी เคšเคฐ्เคšा เคฏเคนाँ เค•เคฐเคจा เค…เคจाเคตเคถ्เคฏเค• เคนोเค—ा।
    เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคธंเคฌंเคง เคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•े เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคจिเคท्เค•เคฐ्เคทों เคธे เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เคธंเคฌंเคง เคฎें เคจเคฏे เคขंเค— เคธे เคธोเคšเคจे เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎिเคฒเคคी เคนै। เคœिเคธ เค…เคง्เคฏाเคฏ เคฎें เค‡เคคिเคนाเคธ , เค‡เคคिเคนाเคธ-เคฒेเค–เคจ เค”เคฐ เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เค…เคชเคจी เคชเคนเคšाเคจ (เค†เค‡เคกेंเคŸिเคŸी) เค”เคฐ เคธเคค्เคฏ เค•े เคธाเคฅ เค‰เคจเค•े เคธंเคฌंเคง เค•ी เคชเฅœเคคाเคฒ เค•ी เค—เคˆ เคนै เค‰เคธเคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคจे เคเค• เคคเคฐเคน เคธे เค…เคชเคจे เคจिเคท्เค•เคฐ्เคทों เค•ो เคฌเคนुเคค เค–ोเคฒ เค•เคฐ เคฒिเค– เคฆिเคฏा เคนै। เค‡เคธ เคชुเคธ्เคคเค• เค•े เคถुเคฐू เคฎें เคฏเคน เค•เคนा เค—เคฏा เคนै เค•ि เคฏเคน 1997 เคฎें เค…เค™्เค—्เคฐेเฅ›ी เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เค•ी เคชुเคธ्เคคเค• เค•ा เค…เคจुเคตाเคฆ เคนै। เค‡เคธเคธे เคฒเค— เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฏเคน เคชूเคฐी เค•िเคคाเคฌ เค•ा เค…เคจुเคตाเคฆ เคนै। เคชเคฐ เค‡เคธ เคชुเคธ्เคคเค• เคฎें เคธे เค›เคน เคฎें เคธे เคšाเคฐ เค…เคง्เคฏाเคฏों เค•ा เคนी เค…เคจुเคตाเคฆ เคธंเค•เคฒिเคค เคนै। เค›ोเฅœ เคฆिเค เค—เค เคฆो เค…เคง्เคฏाเคฏों เคฎें เคธे เคเค• เคœो เคธीเคงे เคธीเคงे เค‡เคคिเคนाเคธเคฒेเค–เคจ เคชเคฐ เคนी เคนै เค‰เคชเคฏोเค—ी เคธिเคฆ्เคง เคนोเคคा। เคธंเคญเคต เคนै เค‡เคจ เคฆोเคจों เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคง्เคฏाเคฏों เค•ो เค…เคฒเค— เคธे เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เค•िเคฏा เคœाเค।
    เค…เคชเคจी เคธोเคš เคฎें เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคฌเคนुเคฒเคคा เคตाเคฆी เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เค•े เคชเค•्เคท เคฎें เค–เฅœे เคนैं। เคœिเคธ เคคเคฐเคน เคธे เคตे เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•े เค‰เคฆ्เคฏเคฎ เคชเคฐ เคšिंเคคเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคญ्เคฏเคคा เค•े เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•े เค…เคงूเคฐे เค•ाเคฎ เค•े เคฐूเคชाเคฏเคฃ เค•ी เค“เคฐ เคฌเฅे เคนैं เค‰เคธ เคช्เคฐเคฏाเคธ เค•ो เคนिเคจ्เคฆी เคฌौเคฆ्เคงिเค• เคœเค—เคค เคธเคฎเคเคจे เค•ी เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐे เคคो เคนो เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคœैเคธे เคตिเคšाเคฐเค•ों เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคœो เค…เคจเคญिเคœ्เคžเคคा เคนै เคตเคน เคฆूเคฐ เคนो เค”เคฐ เค†เคฎ เคนिเคจ्เคฆी เค•ा เคชाเค เค• เคธเคฎृเคฆ्เคง เคนो। เคฏเคน เคซिเคฐ เคธे เคฆोเคนเคฐाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฏเคน เค•เค िเคจ เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เคฆเคฏा เค•ृเคท्เคฃ เคจे เค…เคชเคจी เคฌाเคค เค•ो เค…เคชเคจे เคตिเคทเคฏ เค•ी เคฆुเคฐूเคน เค…เค•ाเคฆเคฎिเค• เคญाเคทा เคฎें เคนी เคฐเค–ा เคนै। เค…เคจुเคตाเคฆเค• เคจे เคญी เคนिเคจ्เคฆी เค•े เคถเคฌ्เคฆ เคญंเคกाเคฐ เค•ी เคธเคฎृเคฆ्เคงि เค•ा เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคฆेเคจे เค•ी เคšेเคท्เคŸा เคเค• เคธ्เคตाเคญिเคฎाเคจी เคนिเคจ्เคฆी เคฒेเค–เค• เค•ी เคคเคฐเคน เค•ी เคนै। เคฌेเคšाเคฐे เคนिเคจ्เคฆी เค•े เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคชाเค เค• เค•े เคช्เคฐเคคि เคตिเคฆ्เคตाเคจ เค…เคจुเคตाเคฆเค• เคจे เค•ोเคˆ เคฐเคนเคฎ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคนै।  เคเค• เคเค• เคถเคฌ्เคฆ เคฎाเคจो เค…เค™्เค—्เคฐेเฅ›ी เค•े เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคฎुเฅ˜ाเคฌเคฒा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฒाเค เค—เค เคนैं। เคฏเคน เคฌเคนुเคค เคนी เคถ्เคฐเคฎเคธाเคง्เคฏ เค•ाเคฐ्เคฏ เคฐเคนा เคนोเค—ा เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै।
    เค…เคฌ เค‡เคธ เคชुเคธ्เคคเค• เคชเคฐ เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเค•े เค‡เคธเค•ो เคชाเค เค•ों เค•े เคฒिเค เค”เคฐ เค…เคงिเค• เค—्เคฐเคนเคฃ-เคฏोเค—्เคฏ เคฌเคจाเคจे เค•ी เคšुเคจौเคคी เคนเคฎाเคฐे เคธाเคฎเคจे เคนै। เคคเคญी เคนिเคจ्เคฆी เคฎें เคจिเคฐंเคคเคฐ เค•्เคทीเคฃ เคนो เค—เคฏी เคตिเคšाเคฐ เคชเคฐंเคชเคฐा เคฎें เคฏเคน เคนिเคจ्เคฆी เค…เคจुเคตाเคฆ เคตिเคธ्เคคाเคฐ เค•เคฐेเค—ी เคœिเคธเค•ी เค†เคถा เค…เคถोเค• เคฌाเคœเคชेเคฏी เคจे เค†เคฎुเค– เคฎें เคต्เคฏเค•्เคค เค•ी เคนै।